Świdnicka gmina wyznaniowa żydowska ▪ Tomasz Jamróg

Opublikowano: 22 maja 2012, Odsłon: 3 181
  • Świdnicka gmina wyznaniowa żydowska, w średniowieczu mniej ważna tylko od wrocławskiej, powstała w drugiej połowie XIII wieku, gdy wraz z rozwojem miasta napłynęła do niego odpowiednio liczebna grupa wyznawców religii mojżeszowej. Rosnąca politycznie i gospodarczo rola Świdnicy w XIV wieku dawała możliwość zaangażowania się w handel, co przyciągało Żydów z różnych obszarów. W ciągu drugiej połowy XIV stulecia świdnicka gmina rozrosła się, przyciągając czołowych członków wrocławskiej, gdzie polityka fiskalna władz miejskich była dużo uciążliwsza, niż tutejszego księcia. Na terenie miasta wewnątrz murów Żydzi zamieszkiwali w dwóch skupiskach: w rejonie ówczesnych ulic Zakonnic (obecnie Siostrzana) i Bednarskiej (obecnie Teatralna) oraz rejon dawnej ulicy Garncarskiej, zwanej też Żydowską, (obecnie Budowlana). Dokładna liczebność tej zbiorowości jest bardzo trudna do ustalenia. Wiadomo jednak, że była ona na tyle zamożna, że posiadała w Świdnicy synagogę, którą wzniesiono w latach 1379-1380 w zaułku na tyłach północnej pierzei ulicy Kotlarskiej, a dojście do niej umożliwiono specjalnie utworzoną uliczką. Powstała budowla była wzorowana na bożnicy w Pradze. Jej kolebkowe sklepienie, zawieszone na dwóch środkowych filarach, przykryło duże, wydłużone pomieszczenie, natomiast przed główną komnatą rozciągała się wąska hala. Gmina miała też własny cmentarz, którego lokalizacji nie można dziś jednak jednoznacznie wskazać, lokalizuje się go w okolicach szosy strzegomskiej. Natomiast zachowały się trzy unikalne średniowieczne macewy, które obecnie znajdują się w zbiorach Muzeum Dawnego Kupiectwa w Świdnicy. Wiadomo także, że w drugiej połowie XIV świdnicka gmina dysponowała szkołą talmudyczną.

    W pierwszej połowie XV wieku jej wzrost liczebny został zahamowany, a kres istnieniu średniowiecznej gminy dały represje z lat 1453-1454, kiedy to posądzono Żydów o profanację hostii, za co 17 osób spalono na stosie, a całą resztę wygnano. Dokonano również konfiskaty nieruchomości żydowskich, a synagogę przekształcono w nieistniejący dzisiaj Kościół Bożego Ciała. W 1457 roku Świdnica otrzymała przywilej wiecznego zakazu osiedlania się ludności żydowskiej na terenie miasta.

    XV wieczny zakaz osiedlania się Żydów w Świdnicy obowiązywał do początku XIX wieku, ale już w XVII pojawiali się oni na miejscowych targach. Dopiero w 1799 roku mamy potwierdzone zamieszkiwanie jednego z nich w mieście. Rok 1812 przyniósł w Prusach edykt emancypacyjny, który zrównał wyznawców religii mojżeszowej z innym obywatelami, dając im tym samym pełne prawa miejskie. Odtąd liczba Żydów w Świdnicy szybko wzrastała i już w 1815 roku zakupili oni teren pod cmentarz, który istnieje do dziś przy skrzyżowaniu obecnych ulic Esperantystów, Łącznej i Bogusza Stęczyńskiego. W 1849 roku mieszkało tu 174 Żydów, którzy posiadali dom modlitwy w jednej z kamienic w Rynku. Gmina zyskała określone formy organizacyjne, a w 1853 roku administracyjnie potwierdzono jej statut, zmieniany w latach późniejszych. Wraz ze wzrostem liczebności gminy doszło do budowy synagogi, która została oddana do użytku w 1877 roku. Jej okręg obejmował, oprócz świdnickiego, także powiaty Środa Śląska, Dzierżoniów, Wałbrzych i Strzegom. W roku 1885 powiększono obszar cmentarza i wzniesiono tam dom pogrzebowy. Od 1897 roku tutejsza gmina należała do związku gmin izraelickich regencji wrocławskiej i legnickiej. Świdnicka wspólnota utrzymywała kaznodzieję, nauczyciela, rzeźnika rytualnego, a przy niej działały też: izraelickie stowarzyszenie kobiet i bractwo pogrzebowe. W 1905 roku żyły w mieście 164 osoby wyznania mojżeszowego. Społeczność żydowska zaangażowała się w udział w I wojnie światowej, a niektórzy jej członkowie otrzymali nawet odznaczenia wojenne. Aktywnie działała również w sferze politycznej, gospodarczej i społecznej.

    Na początku lat 20. XX wieku pojawiły się pierwsze antysemickie hasła, które z czasem przybierały na sile i zmieniały się w otwarte antyżydowskie wystąpienia. Po dojściu nazistów do władzy rozpoczęła się oficjalna, państwowa polityka prześladowania Żydów, co doprowadziło do opuszczania przez nich miasta. Wydarzenia „nocy kryształowej” 1938 roku i spalenie synagogi było wymiernym przejawem drogi, jaką obrała NSDAP. W tymże roku mieszkało w Świdnicy już tylko 47 Żydów, by w 1939 było ich 25. Zniszczono cmentarz, a macew użyto do brukowania. W czasie wojny pozostałych w mieście Żydów zgromadzono w jednej z rynkowych kamienic, jak wynika z relacji grupa ta liczyła około 10 osób, które w 1944 roku prawdopodobnie wywieziono do obozów zagłady. Ostatnim przewodniczącym świdnickiej gminy wyznaniowej (zarejestrowanej w niemieckim rejestrze sądowym stowarzyszeń z 1940 roku jako Żydowski Związek Kulturalny) był Erich Kohn.

    Po II wojnie światowej na nowo uzyskane przez Polskę ziemie zachodnie napłynęła fala ludności, wśród której było wielu Żydów, w większości repatriantów ze Związku Radzieckiego. Wielu z nich osiedliło się w Świdnicy, pierwszych 20 osób w sierpniu 1945 roku, a w czerwcu 1946 było ich już przynajmniej około 2,4 tys. Instytucją, która zajmowała się przybywającymi do miasta Żydami był Komitet Żydów Polskich (KŻP), który utworzyli oni sami zaraz po przybyciu na miejsce. Z powodu dużej mobilności tej grupy i emigracji, w Świdnicy do drugiej połowy 1949 roku zostało ich tylko około 1,2 tys. KŻP zajmował się lokalnie działaniami wspierającymi nowo przybyłych współwyznawców, ułatwiając im zdobycie mieszkania, a później też pracy. Sporą część przybyłych Żydów stanowili rzemieślnicy, choć coraz więcej z nich zatrudnianych było w przemyśle, często za sprawą kursów przekwalifikowujących organizowanych przez KŻP. Z czasem rozwinął się żydowski ruch spółdzielczy. W 1946 roku utworzyli też własny żłobek i Szkołę imienia Szaloma Alejchema, w której realizowano polski program nauczania, ale uczono też języka hebrajskiego, jidisz i historii Żydów – w tymże roku do szkoły uczęszczało 115 dzieci. Działała ona do 1951 roku. Ważną rolę odgrywał sport, w 1946 roku w Świdnicy powstał kilkusekcyjny Żydowski Klub Sportowy, a w 1947 także – Żydowski Robotniczy Klub Sportowy „Gwiazda”. KŻP prowadził również bibliotekę, świetlicę i dom kultury. Od 1947 roku działało w Świdnicy Żydowskie Towarzystwo Kultury i Sztuki prowadzące chór i kółko dramatyczne, które skupiały około 300 osób. Wszystkie te działania miały integrować i pomagać w powstaniu jednolitego na nowych ziemiach zachodnich społeczeństwa; miały też zapobiegać wyobcowaniu i goić psychiczne rany po okresie wojennym.

    Sytuacja polityczna w Polsce od 1955 roku wpłynęła na zwiększenie się liczby wyjazdów ludności żydowskiej z kraju. Kres stalinizmu spowodował wzrost nastrojów antysemickich, przez co sukcesywnie zmniejszała się liczba Żydów w Świdnicy. W latach 1960 – 61 było ich tu już zaledwie około 300. Wypadki roku 1968 wzmogły emigrację. W roku 1970 pozostało w mieście 109 osób narodowości żydowskiej, co spowodowało zanik odrębności życia społecznego tej grupy.


    Kategoria: Judaica

  • Dodaj komentarz

    Dodaj komentarz