Zarys historii Świdnicy ▪ Andrzej Scheer

Opublikowano: 16 maja 2012, Odsłon: 6 095
  • Miasto leży na Równinie Świdnickiej nad rzeką Bystrzycą (zwaną dawniej Świdnicką Wodą), na wysokości ok. 245 m n.p.m. w odległości 55 km od Wrocławia i 25 km od Wałbrzycha. Zajmuje powierzchnię 22,4 km2, liczy przeszło 62 tysiące mieszkańców mając największą w woj. wałbrzyskim gęstość zaludnienia równą 2.800 osób/km2. Ślady najstarszego osadnictwa pochodzą z epoki brązu (ok. 700 lat p.n.e.) Najstarsza wczesnopolska osada rybacka położona była prawdopodobnie w okolicy dzisiejszej ulicy Piekarskiej, opodal przeprawy przez Bystrzycę, którędy wiódł – czynny od czasów rzymskich – szlak handlowy zwany podsudeckim lub czeskim (semita Bohemiae).

    Przypuszczalnie już w XI-XII wieku powyżej zagrożonej powodziami doliny Bystrzycy, powstała osada targowa skupiona wokół drewnianego kościoła. Od 1267 r. Świdnicę określało się już jako miasto. Najstarsza zachowana pieczęć miejska, z wizerunkiem kroczącego gryfa, pochodzi z 1280 r. W mieście istniała szkoła (1284), rozwijało się rzemiosło i handel chronione nadanym w 1285 r. prawem mili. Jednocześnie rozpoczęto budowę murów miejskich.

    W latach 1290-1392 Świdnica była stolicą suwerennego Księstwa Świdnicko-Jaworskiego, którym rządzili kolejno piastowscy książęta: Bolko l Surowy, Bernard Stateczny, Bolko II Mały i jego żona księżna Agnieszka.
    Miasto biło własną monetę, tzw. floreny (1290), posiadało Dom Kupiecki wraz z 32 kramami w Rynku (1291) oraz zamek. Ok. 1300 r. wprowadzono prawo łaski, którego relikty w postaci krzyży i kapliczek kamiennych zwanych „pokutnymi” przetrwały na Ziemi Świdnickiej w znacznych, nawet w skali europejskiej ilościach.

    Groźny pożar, jaki wybuchł 2 lipca 1313 r. strawił całe miasto prócz murowanego kościoła. Po Zgorzelcu Świdnica była drugim miastem na Śląsku, gdzie zaczęto prowadzić księgi miejskie (od 1321 r.) W rozbudowywanych od początków XIV wieku murach miejskich istniały bramy: Dolna, Strzegomska, Witoszowska, Kraszowicka, Poszewnicza (Piotrowa) i Kapturowa. W latach 1323-1485 przy wszystkich bramach wzniesiono kaplice.

    Księstwo Świdnicko-Jaworskie, jako jedyne na Śląsku, nie uznało zwierzchnictwa króla czeskiego Jana Luksemburczyka (1327) i nie poddało się mimo oblężenia w 1345 r. Za panowania Bolka II rozbudowano ratusz (1329-36) i położono kamień węgielny (ok. 1330) pod nowy kościół parafialny. Rada wydała zalecenie, aby wszyscy mieszczanie mieli wyuczony zawód (1340). Rozpoczęto brukowanie kamieniami ulic (ok. 1344). W 1360 r. przebito siódmą bramę zw. Mikołajską. Dnia 31 lipca 1361 r. kolejny pożar strawił prawie całe miasto zamykając symbolicznie pewien okres jego dziejów, gdyż już 30 września 1363 r. otrzymało ono nowe prawo magdeburskie, po czym zostało odbudowane. Po wykupie wójtowstwa władzę przejęła Rada.

    Pod koniec rządów Bolka II (ok. 1368) ziemie należące do Księstwa Świdnickiego rozciągały się od Czech po Wielkopolskę i od Górnego Śląska (Siewierz, Grodków) aż poza linię Łaby obejmując byłe posiadłości biskupa naumburskiego i granicząc z przedmieściami dzisiejszego Berlina. Miasto słynęło wówczas z wyrobu i eksportu doskonałego piwa. We Wrocławiu, Brzegu, Oleśnicy, Środzie Śląskiej, Krakowie, Toruniu, czeskiej Pradze, węgierskiej Budzie, niemieckim Heidelbergu, włoskiej Pizzie istniały specjalne „Piwnice Świdnickie”, gdzie piwo to podawano. W latach 1380-82 doszło nawet do tzw. „wojny piwnej” w wyniku której, po interwencji króla czeskiego piwo świdnickie wywalczyło sobie ostatecznie miejsce na stołach wszystkich miast śląskich. Prócz piwa miasto słynęło z wyrobu noży, płótna i sukna, a także z dorocznych targów bydła. Wokół grodu kwitły winnice.

    U schyłku rządów Piastów świdnickich, w końcu XIV wieku, Świdnica zajmowała powierzchnię ok. 0,9 km2 i liczyła ok. 6 tys. mieszkańców, będąc po Wrocławiu drugim miastem na Śląsku i jednym z najludniejszych miast w Polsce. W obrębie murów miejskich istniało 498 budynków, a na przedmieściach 451.

    W latach 1392-1526 miasto znajdowało się pod panowaniem czeskim, zgodnie z układem sukcesyjnym (1353), jaki zawarł Bolko II na wypadek swej bezpotomnej śmierci. W 1.1469-90 Świdnica należała przejściowo do monarchii węgierskiej Macieja Korwina, który otoczył ją drugim pierścieniem murów obronnych (1486). W mieście liczącym wówczas 12 tys. mieszkańców działało blisko 650 warsztatów reprezentujących 45 specjalności. Od 1452 r. miasto posiadało nowy herb, który w formie zmodyfikowanej, (na czteropolowej tarczy: gryf, dzik i dwie korony) używano od 1501 do 1966 r., kiedy to powrócono do najstarszego herbu z gryfem z 1280 r. Od 1504 r. istniała tu, jako jedna z pierwszych na Śląsku, loteria miejska.

    W latach 1517-28 w zamkowej mennicy bito tzw. półgroszki świdnickie naśladujące półgroszki koronne polskie przy obniżonej stopie menniczej. Doprowadziło to do reformy monetarnej w Polsce (1526) i zaognienia wzajemnych stosunków. Szacuje się, iż w ciągu 12 lat mennicę opuściło ok. 77 mln świdnickich półgroszków o zaniżonym parytecie. Była to jedna z największych afer pieniężnych, w historii kraju i nie przyniosła miastu sławy w przeciwieństwie do „wojny piwnej”.
    W 1526 r. po 134 latach rządów czeskich miasto przeszło na 214 lat pod panowanie austriackich Habsburgów. Początek tego upamiętnił się dwoma pożarami, podczas których spłonęła zachodnia część miasta wraz z zamkiem i ratuszem (9 maja 1528) oraz częściowo kościół parafialny wraz z okolicznymi domami (9 kwietnia 1532).

    Wraz z kolejną odbudową miasta podniesiono na wyższy poziom sprawy higieny i zdrowia jego mieszkańców nawiązując do chlubnych tradycji, gdyż już w 1267 r. istniał tu szpital, a w 1384 r. łaźnie. Od 1377 r. chorych przyjmował lekarz miejski, a nawet specjalista „okulista” (1403). Z czasem utworzono Urząd Jałmużniczy (ok. 1541) oraz stanowisko fizyka miejskiego nadzorującego stan sanitarny miasta (ok. 1545). W 1560 r. Rada wydała rozporządzenie zakazujące m.in. hodowania w mieście krów i świń oraz wyrzucania odpadków i śmiecenia, wylewania pomyj przez okna, a także mycia się przed domami i studniami. Mimo tych zabiegów Świdnicy nie omijały epidemie, choć żniwo ich bywało coraz mniejsze. O ile podczas wielkiej zarazy w 1413 r. zmarło ok. 4 tys. ludzi, a w 1497 r. aż 5 tys., to na przełomie lat 1585/86 już tylko 2,5 tys. osób.

    W latach 1600-01 ułożono pierwszy drewniany wodociąg, którym poprowadzono wodę do publicznych studni w Rynku.

    W 1611 r. miasto liczyło ok. 9 tys. mieszkańców, posiadając wraz z przedmieściami ok. 1300 budynków. Na odbudowanej po pożarze wieży kościoła parafialnego umieszczono renesansowy hełm (1565), kamienne posągi (1569-70) oraz zwieńczenie z chorągiewką i gwiazdą (1613). Najwyższa na całym ówczesnym Śląsku wieża osiągnęła imponującą wysokość 103 m. stając się symbolem i widocznym świadectwem wielkości grodu.

    U progu wojny 30-letniej (1618-48) Świdnica była kwitnącym miastem. Otoczona fosami i potrójnym pierścieniem murów najeżonych kilkudziesięcioma wieżami, bastejami i bramami przeżywała swój złoty wiek. W ich cieniu chronił się ratusz, Dom Kupiecki, mennica, drukarnia (od 1621 r.), szpitale, apteki, łaźnie, szkoły, liczne warsztaty (1188 rzemieślników), bogato zaopatrzone sklepy, piękne kamienice mieszczańskie i ogrody, a także 14 kościołów, w których rozbrzmiewał jeszcze język polski.

    W 1626 r. miasto obsadził Wallenstein wraz z 30-tysięczną armią cesarską. W 1629 r. odebrano ewangelikom kościoły i szkoły, a ich pastorów i nauczycieli przepędzono z miasta. W 1632 r. świdnicę zajęły brandenburskie wojska protestanckie. Pożar jaki wybuchł 18 maja 1633 r. podczas kolejnego oblężenia przez Wallensteina zniszczył 520 domów, system wodociągów oraz kość. św. Mikołaja. Potem nastąpił głód, zaraza, która przeniosła się także na oblegających. Był to najstraszliwszy rok w dziejach Świdnicy. Wśród obrońców zaraza pochłonęła 17 tys. ofiar, a wśród usiłujących zdobyć miasto aż 20 tys. Od nie zdobytego lecz doszczętnie zrujnowanego miasta oblegający odstąpili 26 września 1633 r.

    W roku zakończenia wojny (pokój westfalski 1648) liczba mieszkańców miasta wynosiła 200 osób i była najniższa w jego historii. Gnieździli się oni w 118 zrujnowanych i splądrowanych domach, jakie ocalały z 1300 istniejących przed wybuchem wojny 30-letniej.

    Walka religijna przeniosła się z płaszczyzny militarnej na kulturową. Swoista rywalizacja pomiędzy katolikami a protestantami doprowadziła do powstania wielu wybitnych dzieł sztuki, zwłaszcza w sferze religijnej. W latach 1652-54 odbudowano drewniane wodociągi, a w 1672 r. zastąpiono je kamiennymi. Od 1715 r. istniała w mieście stała stacja pocztowa na linii Jawor – Strzegom – Świdnica – Dzierżoniów – Ząbkowice – Ziębice – Nysa.

    Wielki pożar, jaki wybuchł 12 września 1716 r. spopielił 165 domów wraz z ratuszem, Domem Kupieckim i kilkoma bibliotekami. Odbudowana po nim Starówka w zasadniczym zarysie przetrwała do dzisiaj. Blok śródrynkowy wzbogacił się o kilka dekoracyjnych rzeźb i cztery studnie-fontanny. W 1717 r. w kościele parafialnym spowiadano jeszcze w języku polskim. W 1720 r. ułożono nowy wodociąg (czynny do 1934 r.), którym dostarczano czystą wodę ze wzgórz między Witoszowem a Modliszowem. Bywał on celem ataków wojsk oblegających miasto, m.in. Austriaków w 1757 r. i wojsk napoleońskich w 1807 r.

    W dniu Nowego Roku 1741 Świdnicę zajęli Prusacy. W 1742 r. powstała kolejna linia pocztowa z Jeleniej Góry przez Kowary, Kamienną Górę i Świdnicę do Wrocławia. W latach 1742-53 władze pruskie przystąpiły do wznoszenia nowożytnych fortyfikacji włączając miasto w system twierdz śląskich. W przyszłości zaważyło to na istotnych ograniczeniach w gospodarczym rozwoju miasta (zabudowa mieszkalna, gaz, kolej itp.) W trakcie budowy miasta-twierdzy wyburzono wiele budynków, kaplic przybramnych, wież i fragmentów murów obronnych. Zasypano fosy i zlikwidowano wieś Pisarzowice.

    Podczas wojny 7-letniej Świdnica była 4-krotnie zdobywana. W czasie austriackiego oblężenia w listopadzie 1757 r. na miasto spadło ok. 16-17 tys. kuł armatnich niszcząc i paląc przeszło 600 domów, oraz wieżę ratuszową. W 1762 r. Prusacy definitywnie odbili doszczętnie zrujnowane miasto, którego liczba mieszkańców spadła z 7100 do 4900 osób. Przystąpiono do kolejnej odbudowy miasta stosując głównie materiały niepalne.

    W 1771 r. Świdnica otrzymała dodatkowe połączenie pocztowe z Wałbrzychem uruchamiane 2 razy w tygodniu. Zimą 1791 r. na ulicach miasta pojawiły się pierwsze stałe latarnie olejne. W 1798 r. w śródmieściu pozostał jeszcze ostatni dom kryty gontem, pozostałe miały dachówki. Ludność miasta osiągnęła ponownie stan sprzed wojny 30-letniej tj. ponad 9 tys. osób.

    Uszkadzając przeszło 200 domów, wojska Napoleona zdobyły miasto 15 lutego 1807 r., po czym przystąpiły do wysadzania fortyfikacji. Rozpoczęła się nowoczesna historia Świdnicy, w której momenty gospodarcze i kulturalne zaczęły przeważać nad militarnymi. Założono Miejską Kasę Oszczędności (1819), wybudowano teatr (1882), powstała fabryka organów (1834) i tkalnia mechaniczna (1840), a liczba mieszkańców wzrosła do blisko 13 tys.

    Dnia 21 lipca 1844 r. miasto uzyskało połączenie kolejowe przez Jaworzynę Śl. ze Świebodzicami i Wrocławiem.

    Podczas Wiosny Ludów doszło do ulicznych manifestacji i zamieszek (31 lipca 1848) w trakcie których zginęło 14 osób. Na cmentarzu przy kościele Pokoju znajduje się ich zbiorowa mogiła, a w bruku przed ratuszem (Rynek 37) tkwią 4 kamienie z wyrytym krzyżykiem i pierwszą literą nazwiska ofiary (G, L, M, S), znacząc miejsce ich śmierci. Dawniej kamieni tych było więcej. W 1851 r. wykonano ostatnią publiczną egzekucję na Wzgórzu Szubieniczym. Pręgierz, usytuowany dawniej przy studni u wylotu ul. Wysokiej (dziś Pułaskiego), zlikwidowano wcześniej.

    W 1852 r. do miasta przyłączono wieś Kleczków (zabudowa dzisiejszej ulicy Kliczkowskiej).

    W następnych latach miasto uzyskało dalsze połączenia kolejowe: z Wałbrzychem (1853), Strzegomiem i Dzierżoniowem (1855), Jaworem i Legnicą (1856) oraz Ząbkowicami Śl. (1858). Wzniesiono dwa wiadukty; tzw. północny, którym biegła linia do Jaworzyny Śl. – mierzył on 600 m długości i był najdłuższym na Śląsku. Tzw. wiadukt witoszowski wyprowadzający tory w stronę Dzierżoniowa mierzył 350 m długości. W 1860 r. w mieście zainstalowano telegraf, a rok później wprowadzono gazowe oświetlenie ulic.

    Po krótkotrwałej militaryzacji fortów, 4 października 1866 r. ogłoszono Świdnicę miastem otwartym. Zlikwidowano krępujące rozwój przestrzenny przestarzałe fortyfikacje zakładając w ich miejsce ciągi uliczne i spacerowe – planty (1867-93). Otwarto fabrykę pieców (1866), maszyn (1868) i oddano do użytku nowoczesne wodociągi z wieżą ciśnień przy dzisiejszej ul. Nauczycielskiej (1877). Prace przy kanalizacji miasta rozpoczęto w 1881 r. W rok później ruszyła fabryka ceramiczna.

    Wzorem Wrocławia, Legnicy i Zgorzelca licząca wówczas blisko 25 tys. mieszkańców Świdnica została wydzielona w ramach powiatu 1 kwietnia 1889 r. i z takim statusem przetrwała do 31 maja 1975 r.

    W końcu XIX wieku zbudowano rzeźnię miejską (1891), uruchomiono pierwsze telefony (1892) i założono fabrykę pianin (1893). Bezpośrednie połączenie kolejowe z Wrocławiem przez Sobótkę miasto uzyskało w 1898 r. Dzisiejszy dworzec kolejowy Świdnica Miasto wzniesiono w latach 1903-05 oddając jednocześnie do użytku linię kolejową do Jedliny Zdroju (1904). W latach 1906-08 wiodącą przez miasto Trasę Podsudecką przebudowano na dwutorową zakrywając nasypami oba wspomniane wiadukty. Zlikwidowano przystanek Jakubów tworząc węzłową stację Kraszowice. Dnia 12 grudnia 1907 r. popłynął do domów pierwszy prąd elektryczny, a od 1908 r. oświetlano nim też ulice. Na terenie dawnego ujęcia wody w Kraszowicach wzniesiono kompleks basenów kąpielowych na wolnym powietrzu (1926), a w centrum miasta kilka budynków użyteczności publicznej (1928). m.in. obecny gmach Szkoły Muzycznej, l LO i Klubu ZWAP. Do 1936 r. zelektryfikowano 80% domów, a długość sieci gazowej wzrosła z 10 w 1863 do blisko 40 km. W przededniu II wojny światowej (1939) Świdnica liczyła 39.100 osób.

    Nadciągająca w styczniu 1945 r. fala uciekinierów spowodowała, iż mieszkało tu naraz 80 tys. osób. Pomimo lutowych nalotów bombowych miasto uniknęło większych zniszczeń i bez szturmu zostało zdobyte przez jednostki 21 Armii Czerwonej 8 maja 1945 r.

    Po 3 miesiącach mieszkało tu już blisko 5 tys. Polaków, po 8 już 11 tys., a po 1,5 roku ponad 25 tys.

    W latach 1945-47 wychodziła gazeta „Wiadomości Świdnickie”, a w latach 1945-52 działał teatr. W 1955 r. przyłączono do miasta wieś Kraszowice, a liczba mieszkańców osiągnęła 36 tys. W 1960 powstało Towarzystwo Regionalne Ziemi Świdnickiej, wydające od 1973 r. „Rocznik Świdnicki”. Od 1968 r. obchodzone są majowe „Dni Świdnicy”. Wzniesiono kryty basen wraz z Zakładem Balneologicznym (1970), utworzono filię Politechniki Wrocławskiej (1971), uruchomiono fabrykę domów i ukończono północną obwodnicę na trasie Świecie – Wrocław – Bolków (droga nr 5) odciążając zatłoczone centrum (1974). W tym samym roku miasto i powiat zostały odznaczone Orderem Sztandaru Pracy l Klasy. W 1977 r. włączono do Świdnicy część wsi Pszenno, kontynuowano prace przy zalewie na Witoszówce oraz udostępniono po renowacji Park Centralny. W 1978 r. oddano do użytku amfiteatr i nowoczesną stację Polmozbytu. Zakończono budowę osiedla Młodych (1984), kontynuując prace przy osiedlu Zarzecze i rozpoczynając roboty na osiedlu Zawiszów (1987).

    Miasto posiada blisko 2,5 tys. budynków, z czego połowę wzniesiono po wojnie. Świdnicę przecina sieć ulic o długości blisko 100 km. Istniejąca od 1958 r. komunikacja miejska (czerwone autobusy) łączy miasto z ok. 40 wsiami oraz Wałbrzychem, Świebodzicami i Jaworzyną Śląską.

    Świdnica jest miastem zieleni, gdyż 32% jego powierzchni zajmują parki, ogrody, skwery, zieleńce i cmentarze. W parkach otaczających zwartym pierścieniem Stare Miasto, rośnie ok. 120 gatunków drzew i krzewów, w tym 25 iglastych.


    Kategoria: Historia ogólna Świdnicy

    Tagi:

  • Dodaj komentarz

    Dodaj komentarz