Kamienie graniczne twierdzy świdnickiej ▪ Marian Twardowski

Opublikowano: 1 marca 2014, Odsłon: 5 878

W parkach otaczających śródmieście Świdnicy można spotkać niewysokie kamienne słupki wykonane z piaskowca lub granitu. Są one pozostałością po twierdzy zbudowanej na polecenie króla Prus Fryderyka II zwanego Wielkim w latach 1747-1762, a służącej sensu stricto celom militarnym do roku 1866. Słupki ponumerowane cyframi od 1 do 320 wyznaczały granicę zewnętrznego i wewnętrznego pierścienia umocnień oraz umożliwiały precyzyjną lokalizację pojedynczych odcinków twierdzy. Ich numeracja rozpoczynała się od Rogatki Wrocławskiej – bramy znajdującej się w wale zewnętrznego pierścienia umocnień (u zbiegu obecnych ulic: Wrocławskiej i Wodnej). Następnie w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara trzykrotnie spiralnie okrążała rejon twierdzy i kończyła się przy ówczesnym szpitalu Świętego Michała (w pobliżu dzisiejszego kościoła pod wezwaniem Świętego Krzyża). O drobiazgowej dokładności budowniczych twierdzy świdnickiej świadczy fakt, że wraz z jej rozbudową do numeracji dodano z czasem oznaczenia literowe, a w 1860 roku oznaczenia kreskowe (134d’, 134d”, 134d”). Kiedy 14 października 1866 roku Świdnicę ogłoszono miastem otwartym istniało już ponad 500 kamieni granicznych. 1 maja 1867 roku rozpoczęto niszczenie potężnych fortyfikacji krępujących przestrzenny rozwój miasta. Na pofortecznych terenach zewnętrznego pierścienia umocnień powstał wyjątkowy w skali Śląska malowniczy kompleks zieleni miejskiej utrzymany w duchu angielskiego parku krajobrazowego, w którym pozostawiono kilkadziesiąt kamiennych słupków. Pod koniec lat 80. XX wieku zainteresowali się nimi Andrzej Scheer (1949-2010) – od 1964 roku zajmujący się rozpoznawaniem, inwentaryzacją, fotografowaniem oraz opracowywaniem zabytków Dolnego Śląska ze szczególnym uwzględnieniem okolic Świdnicy oraz Edmund Nawrocki - autor wielu interesujących publikacji poświęconych historii Świdnicy. Jesienią 1988 roku z inicjatywy Andrzeja Scheera Komisja Opieki nad Zabytkami przy świdnickim oddziale Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego przeprowadziła pierwszą powojenną inwentaryzację zachowanych słupków. Po czym 25 marca 1990 roku w Wiadomościach Świdnickich ukazał się artykuł Edmunda Nawrockiego „Kamienie graniczne twierdzy świdnickiej”, który stał się dla mnie inspiracją do poszukiwania i uwieczniania na fotografiach pamiątak po fryderycjańskich fortyfikacjach. Interesującym źródłem wiedzy o historii twierdzy świdnickiej były dla mnie materiały pochodzące z sesji popularnonaukowej „Fortyfikacje Świdnicy” – zorganizowanej przez Muzeum Dawnego Kupiectwa w Świdnicy w dniu 6 października 2006 roku. Pięć referatów z tej sesji zostało opublikowanych w 35 tomie Rocznika Świdnickiego. Również często korzystałem z Atlasu Historycznego Miast Polskich poświęconego Świdnicy (wydany przez Uniwersytet Wrocławski w 2008 roku). W pracy tej zamieszczono wiele dotąd niepublikowanych wcześniej planów twierdzy i rysunków projektowych poszczególnych dzieł fortyfikacyjnych. Na jednym z planów, przedstawiającym twierdzę w roku 1853, bardzo dokładnie zaznaczono – kolorem czerwonym – poszczególne odcinki wraz z numeracją kamieni granicznych (oryginał planu o wymiarach 71,5 centymetra x 120 centymetrów znajduje się w Archiwum Państwowym we Wrocławiu). W czasie moich wieloletnich poszukiwań terenowych poprzedzonych analizą licznych planów twierdzy świdnickiej, udało mi się odnaleźć jeszcze cztery kamienne słupki pominięte przez tandem Nawrocki-Scheer. W sumie do dziś zostały zinwentaryzowane kamienie graniczne o następujących oznaczeniach liczbowych (lub liczbowo-literowych): 4, 5, 5a, 5b, 10, 23, 23b, 23c, 24, 26, 29, 34b, 39, 39c, 40, 44, 47, 48, 55, 58, 59, 59a, 60, 61b, 62, 64, 65, 66, 67, 76, 77, 84, 85, 86, 87b, 93b, 115c, 118, 147. Oprócz numerów, na przeciwległych stronach kamiennych słupków widnieją litery „FR”. Jak dotąd nie jest pewne, czy jest to monogram budowniczego twierdzy króla Fryderyka II Wielkiego - „Fridericus Rex”, czy skrót słów rejon twierdzy – „Festungs Rayon”. Chciałbym jeszcze nadmienić, że na wspomnianym planie z 1853 roku niektóre odcinki twierdzy zamiast oznaczenia liczbowego mają oznaczenie tylko literowe. Potwierdzają to znalezione kamienie graniczne, które obecnie znajdują się w Muzeum Dawnego Kupiectwa w Świdnicy i w Muzeum Broni i Militariów w Witoszowie Dolnym oraz na terenie zakładu Wagony Świdnica S.A.