Świdnicki złotousty – Benjamin Schmolck ▪ Wolfgang J. Brylla
Gdy w 1992 roku przemianowywano niektóre ulice w Świdnicy, wydawało się oczywistym, iż patronem jednej z nich zostanie jeden ze sławniejszych świdniczan – Benjamin Schmolck (W źródłach nazwisko to często występuje też w formie Schmolcke) – ksiądz, poeta, którego pieśni znane były już następnego dnia po powstaniu. Jego popularność nie miała wymiaru lokalnego, lecz przeciwnie, była formatu europejskiego! Wiele jego pieśni weszło na stałe do kanonu pieśni protestanckich na całym świecie (vide śpiewnik Ewangelickiego Kościoła Niemiec – - Evangelische Kirche in Deutschland, w skrócie EKD).
Jednak ten główny przedstawiciel religijnego nurtu tak zwanej drugiej śląskiej szkoły poetyckiej nie został patronem żadnej świdnickiej ulicy. Do dziś pozostaje w zapomnieniu w swoim mieście, w którym spędził 35 lat swojego bardzo aktywnego życia. Trzeba tu wspomnieć, że po drugiej wojnie światowej były czynione próby przypomnienia tej postaci. Oprócz tekstów prasowych, które ukazywały się poza Świdnicą, w 1967 roku powstał artystyczny medal o tematyce świdnickiej – właśnie z Benjaminem Schmolckem. Wyborny medalier, absolwent Akademii Krakowskiej, Antoni Kostrzewa (urodzony w 1926 roku) zmaterializował bowiem pomysł długoletniego opiekuna Kościoła Pokoju Józefa Brylli (1928-2002), i wykonał medal (plakietę) o średnicy circa 134 milimetrów. Fakt ten nie został nawet odnotowany w krajowej prasie. Aby było śmieszniej, pisał o tym medalu jedynie czechosłowacki „Slezský numismatik”. Różne wersje tej plakiety można oglądać obecnie w Muzeum Sztuki Medalierskiej we Wrocławiu – jednym z sześciu oddziałów Muzeum Miejskiego Wrocławia.
Benjamin Schmolck urodził się w Chróstniku koło Lubina w księstwie legnickim w dniu świętego Tomasza, to znaczy 21 grudnia 1672 roku. Ojciec, Martin Schmolck, był ewangelickim księdzem, proboszczem miejscowej parafii. Później został wybrany na seniora w swoim okręgu kościelnym (odpowiednik katolickiego dziekana w dekanacie). Matka zaś, Rosine Dehmel pochodziła z rodziny mieszczańskiej zamieszkałej od lat w Kowarach, gdzie Martin Schmolck był 12 lat konrektorem. Z powodu wątłego zdrowia, dziecko ochrzczone zostało już w Dzień Bożego Narodzenia, i nadano mu starotestamentowe imię – Benjamin (znaczy to dziecko szczęścia, dziecko prawa). Wcześnie został osierocony przez matkę, która zmarła 4 września 1676 roku, pozostawiając czworo dzieci.
Od dzieciństwa objawiał on zapał do nauki, toteż postanowiono, że zostanie księdzem. Pierwszym etapem edukacji Benjamina była nauka domowa wraz z dziećmi von Rothkirchów. Potem była szkoła elementarna w Kowarach, a od 1681 roku szkoła w Ścinawie. Trzy następne lata uczył się w gimnazjum w Legnicy. Po kolejnych trzech latach, wiosną 1688 roku, przeniósł się do Wrocławia. W mieście tym przygotowywał się do studiów uniwersyteckich. Czuwał nad tym słynny podówczas rektor Georg Wende (1635-1705). Jednakże opiekun przeniósł się wkrótce do gimnazjum w Lubaniu, Benjamin powędrował więc w ślad za swoim mistrzem. Tam spotkał się ze słynnym wtedy nauczycielem i poetą religijnym, Gottfriedem Hoffmannem. Zapewne dzięki zachętom tego poety młody Benjamin zainicjował pierwsze próby poetyckie. Edukacja w Lubaniu trwała pięć lat. Odchodząc z lubańskiego gimnazjum otrzymał pismo polecające na Uniwersytet w Lipsku. Studia wymagały poważnych nakładów finansowych, którym nie mogła podołać rodzina Schmolcków. W sukurs przyszedł właściciel dóbr chróstnickich, Nicolaus Heinrich von Haugwitz (1658-1712), który ufundował trzyletnie stypendium w wysokości 300 talarów Rzeszy oraz jego krewny, który znacząco powiększył to stypendium.
Mając już zapewniony byt, Schmolck w dniu świętego Michała 1693 roku wstąpił na akademicką ścieżkę. Ojciec widział go jako przyszłego duchownego, ale jemu marzyła się medycyna. Ostatecznie jednak przychylił się do woli ojca, tym bardziej, że urzekły go lipskie wykłady teologiczne Günthera.
Już w Lipsku dał się Schmolck poznać jako poeta, zdobywając w jednym z konkursów „koronę poetycką” i uzyskując tym samym popularność w wielu krajach niemieckich. Po ukończeniu studiów namawiano go aby został misjonarzem. Ojciec wezwał jednak syna do powrotu w rodzinne strony. Od 1697 roku Benjamin wspomagał ojca w działalności duszpasterskiej. W tym czasie zasłynął ze swych kazań. Na księdza został ordynowany 2 stycznia 1701 roku w Legnicy.
W 1702 roku ze świdnickiego Kościoła Pokoju, decyzją Landeshauptmanna (starosty księstwa świdnicko-jaworskiego) usunięto diakona Michaela Wiedemanna. Musiano zatem ogłosić wakat na to stanowisko. Zgłosił się też Benjamin Schmolck. Mimo początkowych kłopotów wynikających z niemożności przedstawienia odpowiednich zaświadczeń uniwersyteckich objął to stanowisko 12 grudnia 1702 roku.
Wcześniej, bo 12 lutego 1702 roku Schmolck zawarł związek małżeński z córką lubańskiego kupca Anną Rosine Rehwald. Ze związku tego narodziło się dwóch synów i trzy córki. Dwie córki, Eleonore Sophie i Agnes Eleonore, zmarły we wczesnym dzieciństwie. Najstarsza córka, Johanne Rosine, wyszła za mąż 14 listopada 1725 roku za lekarza Johanna Gottlieba Bauera. Pierwszy syn, Benjamin Gottlob, był po śmierci ojca diakonem przy świdnickim Kościele Pokoju (zmarł 6 marca 1758 roku), zaś drugi, Immanuel Benjamin był lekarzem.
W Świdnicy Benjamin Schmolck rozwinął szeroką działalność duszpasterską. Wraz z dwoma innymi księżmi zaspokajał potrzeby duchowe parafii liczącej ponad 14 tysięcy wiernych. Zyskał sobie swoim poświęceniem szczególną miłość i szacunek parafian. Jego kazania i wiersze zdobyły mu przydomek „świdnickiego Chryzostoma” (Złotoustego).
W 1708 roku diakon Benjamin Schmolck został powołany na archidiakona, w roku 1712 został seniorem, a w 1714 roku prymariuszem (pierwszym proboszczem). Z ostatnią godnością związana była funkcja generalnego inspektora szkół ewangelickich.
Benjamin Schmolck jest autorem wielu pieśni (circa 1200) i wierszy. Również spod jego ręki wyszła ogromna ilość modlitw oraz nieliczne utwory o tematyce świeckiej. Większość pieśni i modlitw ukazała się drukiem już za jego życia. Niżej podano tytuły (w oryginale) oraz miejsca pierwszych wydań jego pieśni, modlitw i kazań.
ZESTAWIENIE PIERWSZYCH WYDAŃ ZBIORÓW PIEŚNI
1) Heilige Flammen der himmlisch gesinnten Seele, (bez miejsca wydania) 1704 – zawierał około 50 pieśni.
2) Heilige Flammen der himmlisch gesinnten Seele, (bez miejsca wydania) 1705 – zawierał już ponad 100 pieśni.
3) Heilige Flammen der himmlisch gesinnten Seele, (bez miejsca wydania) 1706 – z ponad 140 pieśniami.
4) Der lustige Sabbath in der Stille zu Zion mit heiligen Liedern gefeiert, Jauer 1712.
5) Das in gebundenen Seufzern mit Gott verbundenen andächtige Herz, Breslau-Liegnitz 1715.
6) Des andächtigen Herzens Schmuck und Asche, oder neue Sammlung von allerhand Freunden und Trauerliedern, Breslau – Liegnitz 1716.
7) Freundenöl in Traurigkeit, Breslau-Liegnitz 1720.
8) Schöne Kleider für einen betrübten Geist, Breslau-Liegnitz 1723.
9) Bochim und Elim, d. i. Trauer= und Trostlieder, Breslau-Liegnitz (bez roku wydania).
10) Namenbuch Christi und der Christen, (bez miejsca wydania) 1725.
11) Mara und Manna, Breslau-Liegnitz 1727.
12) Die kleine Harfe von zweimal 10 Saiten, Schweidnitz-Liegnitz 1732.
13) Rosen nach den Dornen, Breslau 1735.
14) Klage und Reigen, Breslau-Leipzig (bez roku wydania)
15) Saitenspiel des Herzens am Tage des Herm, Breslau-Liegnitz 1737.
ZESTAWIENIE PIERWSZYCH WYDAŃ ZBIORÓW MODLITW I KAZAŃ
1) Betaltar andächtiger Herzen zur allerheiligsten Dreifaltigkeit, Hirschberg 1720.
2) Sinn= reiche Trost= und Trauer= Schriften, Leipzig-Wismar 1725.
3) Der heilige Schauplatz der Liebe bei dem Kreuz und Grabe Jesu, Breslau-Liegnitz 1730.
4) Trost= und Trauerschriften, 3 Theile, Stralsund-Breslau-Liegnitz-Lepzig 1729-1730, (wydanie poszerzone).
5) Der geistliche Kirchengefährte und Wanderstab des Sionitischen Pilgrims, Band I, Schweidnitz-Leipzig 1732.
6) Geistlicher Pathenpfennig, Schweidnitz 1733.
7) Das andächtige Sela der gläubigen Seele unter dem Kreuze Jesu, Breslau 1734.
8) Der geistliche Kirchengefährte und Wanderstab des Sionitischen Pilgrims, Band II, Schweidnitz-Leipzig 1737.
Przytoczone zestawienia opracowane na podstawie pośrednich przekazów jak i oryginalnych wydań utworów Schmolcka, uwzględniają jedynie pozycje wydane za jego życia. Powyższe podziały nie są ścisłe, gdyż niektóre pozycje zawierają, w różnych proporcjach zarówno pieśni, modlitwy i rozmyślania religijne. Wskazuje na to znany egzemplarz „Heilige Flammen der Himmlisch= gesinnten Seele, In andächtigen Gebet= und Liedern angezündet…” wydany w 1709 roku w Görlitz i Lubaniu, który prócz 140 pieśni zawiera ponad 60 modlitw i wydaje się być przedrukiem wydania z 1706 roku.
Podobnym zbiorem zawierającym modlitwy i pieśni, z przewagą tych pierwszych, jest „Gott geheiligtes und güldenes Kleinod für die Gott Vater, Sohn und heil. Geist lobende alte und betagte Leute, Wie solche sich Morgens und Abends in der Kirche, bey der Beichte und Kommunion, in ihrem Stande und Beruf, ingleichen in anderen Noth=, Krankheits= und Todesfällen in den Schutz Gottes und in die Wunden Jesu Christi befehlen können. Nebst einem geistlichen Gesang= Büchlein, auf besondere Zeiten und Zufälle eines Christen. Worinnen sie den Rest ihres Lebens bekrönen und zur himmlischen Ehren= Krone sich bereiten mögen” wydany w Strzegomiu u Webersa (rok wydania nieznany).
Zbiór ten jest o tyle ciekawy, że był on drugim przetłumaczonym na język polski zbiorem utworów Schmolcka. Ukazał się on w 1875 roku, w Piszu nakładem A.Gąsiorowskiego. Miał następujący, charakterystyczny dla tego okresu tytuł:
„Bogu poświęcony Kleinot złoty dla ludzi Boga Oyca, Syna i Ducha świętego chwalących starych i w leciach podeszłych od Pastora Benjamyna Schmolkiego. Książka modlitew na każdy dzień w tygodniu, także przy wieczerzy Pańskiey, dla chorych, konaiących i wiele innych modlitew chrześcianina, w czem on resztę swoiego żywota ukorónować i do niebieskiey chwały przygotować się może. Z obrazem Autora.”
Pierwszy zaś zbiór utworów B. Schmolcka w języku polskim ujrzał światło dzienne w 1753 roku w Królewcu, w szesnaście lat po jego śmierci. Były to: „Szmolka Benjamina rozmaite piękne, zacne pocieszne Wzdychania Serca”.
Pieśni księdza B. Schmolcka powstawały nieraz jako utwory okolicznościowe, w związku z różnymi wydarzeniami w parafii lub w życiu poszczególnych parafian. Nierzadko były to akrostychy (utwory wierszowane, w których początkowe litery lub słowa każdego kolejnego wersu czytane z góry na dół tworzą wyraz lub zdanie). Sam poeta dość krytycznie oceniał swą twórczość, mówiąc:”Z drzewa, którym potrząsa się zbyt często, spadają też niedojrzałe owoce”. Wiele było jednak wśród nich owoców naprawdę dojrzałych, do dziś przemawiających do odbiorcy głębią wiary, z których współczesnemu polskiemu Czytelnikowi dostępnych jest dwanaście jego pieśni kościelnych. Znajdują się one w Śpiewniku Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce wydanym w Warszawie w roku 1988. A są to:
1) W imieniu Bożym idźmy drogą, (s. 74-75).
2) Jezu hasłem być nam chciej, (s. 118-119).
3) Na Golgotę duszo śpiesz, (s. 144-145).
4) Mój Jezus żyw, więc cóż śmierć znaczy, (s. 170-171).
5) Witajże Bohaterze, (s. 178-179).
6) W zieleń dzień ten strójcie, (s. 195-196).
7) Z miłości jest, co czyni Bóg, (s. 209-210).
8) Im większy krzyż, tym niebo bliżej, (s.230-231).
9) Ku niebiosom dążmy wciąż, (s. 303-304).
10) Mój Boże, jako chcesz, (s.307).
11) Święte drogie Boże Słowo, (s. 340-341).
12) Mój Boże, wiem, że umrzeć muszę, (s. 506-507).
Jak już wspomniałem, nie tylko tematyka religijna dominowała w twórczości Schmolcka. Zachowały się do dzisiaj również wiersze, co prawda nieliczne, o tematyce jemu współczesnej. Znany był szeroko wiersz inspirowany wielkim pożarem Świdnicy w 1716 roku. Wiersz ten w polskim tłumaczeniu Bożeny Łysoń ukazał się w wydanej w 1982 roku antologii „Poeci o Świdnicy”. Zaczyna się on od słów:”Wspomnij grozę Świdnico …”.
Innymi wierszami o tematyce świeckiej były utwory powstałe po młodzieńczych wycieczkach na Śnieżkę, które opublikowane zostały pod pseudonimem „Johann Klimbeck” będącym częściowym anagramem jego imienia i nazwiska. Będąc w 1702 roku na Śnieżce, wpisał się do tamtejszej księgi pamiątkowej.
Benjamin Schmolck znany był też na Śląsku z bogatej biblioteki obejmującej ponad 6000 tomów, którą po jego śmierci wykupił Johann Jakub Korn celem sprzedaży antykwarycznej.
W roku (1729) poprzedzającym poważne kłopoty zdrowotne ksiądz Schmolck uroczyście konsekrował w Kościele Pokoju nową ambonę powstałą dzięki ofierze właściciela młyna papierniczego, Konrada Riedigera.
Niedziela Laetare (czwarta niedziela Wielkiego Postu) 1730 roku stała się początkiem jego dramatu. Został po raz pierwszy sparaliżowany. Troskliwą opieką medyczną otoczył go zięć, doktor Bauer. Nie udało mu się całkowicie wyleczyć teścia. Mimo nieszczęścia, ze sparaliżowaną prawą stroną ciała, Schmolck dalej głosił kazania. Choroba nie ustępowała. Jeszcze dwukrotnie nastąpiły ataki, które sprawiły, że kaznodzieja stracił całkowicie wzrok. Jednak wciąż, jak tylko potrafił, spełniał posługi duszpasterskie. Przynoszony do kościoła spowiadał i błogosławił wiernych. Zmarł siedem lat po pierwszym ataku paraliżu, w rocznicę swojego ślubu. W księgach parafialnych zapisano, że „zmarł 12 lutego 1737 wieczorem, trzy kwadranse na godzinę dziesiątą, przeżywszy 64 lata osiem tygodni i 3 dni”. Pogrzeb odbył się 17 lutego tegoż roku.
ŹRÓDŁA I BIBLIOGRAFIA
- Archiwum Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Świdnicy: „Verzeichnüs welche Personen allhier gestorben und auf unseren Kirchof begraben sind. 1735-…”.
- Wolfgang J. Brylla, Beniamin Schmolck (1672-1737), [w:] Kalendarz Ewangelicki 1986, Warszawa 1985, s. 255-259.
- Wolfgang J. Brylla, Ewangelicki pieśniarz ze Świdnicy, [w:] Informator Krajoznawczy, Nr 53, Wrocław, XII 1988, s. 18-23.
- Wolfgang J. Brylla, Beniamin Schmolck, ewangelicki pieśniarz ze Świdnicy (1) [w:] Expressem, Świdnica nr 43/2002, s.12.
- Wolfgang J. Brylla, Beniamin Schmolck, ewangelicki pieśniarz ze Świdnicy (2) [w:] Expressem, Świdnica nr 44/2002, s.12.
- Władysław Chojnacki, Bibliografia polskich druków ewangelickich Ziem Zachodnich i Północnych 1530-1939, Warszawa 1966, s. 173.
- Henryk Czembor, Beniamin Schmolck, [w:] Zwiastun, Warszawa nr 24/1972, s. 372-373.
- Christian Friedrich David Erdmann, Schmolck Benjamin, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, Band XXXII, Leipzig 1891, s.53-58.
- Lindner Gottlieb, Vergnügte und Unvergnügte Reisen auf das Weltberuffene Schlesische Riesen= Gebirge, Schneekoppen= Bücher Welche von 1696 biss 1737…, Hirschberg 1736, s.15.
- Maximilian Hartmann, Die evangelische Kirche Schlesiens in geschichtlicher Entwickelung bis auf die Gegenwart, Breslau 1928, s. 80-81.
- Kirchliches Wochenblatt, Schweidnitz 1937, (różne numery).
- Karl Kobe, Benjamin Schmolck der schlesische Liederdichter, Stuttgart 1907.
- Bożena Łysoń, Wojciech Onzol (pod redakcją), Poeci o Świdnicy, Świdnica 1982, s. 9-10.
- Barbara Madeyska, Pamětni medalie na 300 letě trvani kostela Miru ve Svidnici, [w:] Slezský numismatik, Opava 1969, s. 3.
- Aleksandra Mendykowa, Kornowie, Wrocław 1980, s. 30.
- Friedrich Ludwig August Rolffs, Kurze Nachricht von Schmolck’s Leben und Schriften, [w:] Andächtiger Herzen Betaltar zur allerheiligsten Dreifaltigkeit…, Schweidnitz 1853, s. V-XIX.
- Schlesische Dichtung. Ausstellung im Oberpräsidium zu Breslau, Breslau 1942, s. 42 i 47.
- H. Sikowski, Pieśniarz ze Świdnicy (Benjamin Schmolck), [w:] Strażnica Ewangeliczna, Bytom 16/1951, s. 4-6.
- Śpiewnik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce, Warszawa 1988.
- Adam Więcek, Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Wrocław-Kraków 1989, s. 254-255.
Kategoria: Znani i nieznani Świdniczanie oraz związki wybitnych ze Świdnicą
